ISU -- Infotehnoloogia ja soome-ugri rahvad

 
- seminar on tulekul
- siin veebistatakse ka A.T. artikli tõlked
Ангол кыв эзджык на вермы
Арви Таваст

Эстон кывъя Office да Windows лöсьöдöм бöрын воддза сертиыс унджыкöн пондiсны гöгöрвоны, мый программнöй подув* збыль вермас лоны эстон кывъя. Тöлктöм угри-мугриасьöм-ö тайö, кодi вайö висьö гöгöрвоны вермöм да йöзлысь войтыръяскостса конкурируйтны сяммöм? Али дыр нин виччысяна мездмöм öтдор кывлöн личкöмысь? Неважöнся туялöм петкöдлö, мый виччысьтöг унаöн сулалöны буретш мöд вариант дорыс.

Эстон кывлысь стратегия артмöдöм кежлö дасьтысян этапöн лоö гижöд кывйöн вöдитчан сфераяс видлалöм-туялöм. Инфотехнологияын (ИТ) вöдитчан кыв йылысь юкöнсö дасьтiсны Кристель Пикк да тайö текстсö гижысьыс. Туялöмыс лоö дась во помланьыс. Кольöм во помын лои нуöдöма кык юасьöм: анкета формаын 400 «прöстöй морткöд» да эксперт-интервью 26 морткöд, кодъяс имитöны кывйöн вöдитчöмлы (велöдысьяс, техника журналистъяс, небöг гижысьяс дсв.). Та кындзи ми видлалiм бöръя воясся гижöдъяс: небöгъяс, газет-журнал, рекламаса материалъяс, программнöй подув интерфейсъяс.

Мыйла ИТ-ыс аслыспöлöс?

Техникалöн важджык юкöдъясысь ИТ торъялö сiйöн, мый сыкöд йитчöм кывйöн вöдитчысьыс унджык. Шуам, машинакöд йитчöм текстъяс кö прöстöй морт аддзö сöмын машина ньöбигöн либö дзоньталiгöн, то ИТ-лöн сэтшöм средствояс, кыдз компьютеръяс, телефонъяс, связь системаяс, вебъяс да мукöдтор дугтывтöг петкöдлöны кывйöн вöдитчöм тшöтш и прöстöй пöльзуйтчысьлы. Татшöм ногöн ИТ кыв, позьö шуны, веськыда имитö ëна уна эстон кывйöн сëрнитысьлы.

Техника сöвмö сыланьö, медым ИТ-кöд позис сëрнитны ловъя кывйöн. Та понда пыр тöдчанаджык вежöртасыс кыв технологиялöн. Öнi мирын эмöсь кывъя программнöй подувъяс да кыв ресурсъяс, и налöн лыдыс öдйö содö. Кыв боксяньыс пöшти ставыс найö аслыспöлöсöсь. Сöвмас кö техника сэтшöм тшупöдöдз, кор позяс вöдитчыны ангол кывъя ловъя сëрниöн (а тайö вермас лоны виччысьтöг öдйö), сэк быть ковмас тэрмасьöмöн воöдчыны сiйö жö тшупöдöдзыс и эстон кывъяяслы, а то эстон кывйöн вöдитчан сфераыс дзольдаммас, а содтöд нöшта и ангол кыв лëка тöдысьяс орöдчасны öнiя кадся уджалан инструментъясысь. Ловъя кывйöн сëрнитöм чужтö мöд кыв тöдöмын экран вылын шырöн öтдор кывъя терминъяс пöвстын ориентируйтчöм серти мöд ногаджык требованиеяс. Кыв технология коланлун йылысь, сылöн сöвман нырвизьяс йылысь да сöвмöм вылö коланаторъяс йылысь детальнöя гижисны Хальдур Ыйм (2001) да Хейки-Яан Каалеп (2000).

Мыйла быд юкöд тöдчана?

Скандинавияын кыв ситуация йылысь висьтасигъясö тшöкыда паныдасьлö юкöн/сфера воштöм кывтэчас (ангол domain loss): йöзкостса олöмлöн кутшöмкö юкöнын кыв вежöм мöд, вынаджык кывйöн. Юкöн воштöмлы отсалöны öти öтдор кывлöн имитан сфераысь импортируйтöм – найöс кокни асавны кывйыскöд тшöтш – да войтыръяскостса тшöкыд волысьöмъяс-сëрнияс öти öтдор кыв вылын.

Кыкнан факторыс эм ИТ юкöнын.

Юкöн воштöмлысь медбöръя стадиясö позьö аддзыны кутшöмсюрö африкаса муысь да Индияысь, кöнi сэтчöс кывъясыслы кольöмаöсь сöмын öтка вöдитчан сфераяс, на пиын пырджык интимнöй сфера (та понда тшöтш найöс нимтöны инпöв кывъясöн); дзоньнас йöзкостса олöм сфера, тшöтш и велöдчöм, босьтöма вевтыртысь кыв. Чужан кыв кылö сöмын гортын, неформальнöя, а вевтыртысь кывсö велöдöны кыдз формальнöй тöдöмлунъяс сетан система юкöн. Татшöм нырвизя вежсьöмъяс позьö казявны миян вылi школаса стöч наукаяс программаясын, кöнi эм йöз кыв велöдöм, а вот ас кыв велöдöм абу.

Культура да экономика олöм вермас вöйпны йöз кыв тöдöм вылö мыджсьысь социальнöй стратификация: вевтыртысь кыв отсöгöн кокниджык сюрöдны бур тöдöмлунъяс да престижаджык удж, вылiджык социальнöй статуса группаяс торйöдöны асьнысö мукöдсьыс ас костаныс мöд кывйöн сëрнитöм отсöгöн.

Пöльзуйтчысьяслöн бöрйöм

Сiдзшусяна прöстöй пöльзуйтчысьясöс юасьтöдз полiм, мый ангол кывъя программнöй подув найö лыддьöны бурджыкöн, а эстон кывъясö найö абу аддзылöмаöсь. Чайтiм, мый мукöдлаын (программнöй подулысь öтдор) ангол кывсö оз лыддьыны сэтшöм естественнöйöн. Та понда туялiм тшöтш и сiйöс, кутшöм кыв бöрйöны небöг либö газет-журнал лыддигöн да компьютер лавкаса вузасьыськöд сëрнитiгöн.
Вочавидзысьяс пиысь дзонь 68 % вылöджык пуктö эстон кывъя программнöй подув. Буракö, унаöн на оз тöдны ангол кыв, и та понда сьöкыд уджавны ангол кывъя программнöй подулöн.

 

 

 

 

 

Серпас 1. Эстон кывъя подулöн пöльзуйтчысьяслöн лыдыс мукöдсьыс тöдчымöн ыджыдджык.

Ангол кывъя программнöй подув бöрйöны велалöм вылысь; та кындзи нöшта чайтöны, мый тайö оз сет вошны йöз муын конкурируйтны сяммöмлы, но, буракö, найö оз и чайтны, мый программнöй подув вуджöдöны и мукöд муясын.

Татшöм сяма жö бöртасъяса вöлi Ээсти Пяевалехтлöн Интернет-юасьöм (кывкöртöдыс Eesti Päevaleht 18.12.2001). «Колö-ö, медым дзоньнас программнöй подув вöлi эстон кывъя?» юалöм вылö вочавидзисны татшöм ногöн:
· Дерт, колö – 40 %
· Да, но бура вуджöдöм – 43 %
· Оз ков, ангол кывъя бурджык – 17 %
Колö пасйыны, мый тайö юасьöм сертиыс, дзонь 40 %-лы весиг туйтöм вуджöдöм абу мытшöд.

Сöмын программнöй подув?

Серпас 2. Мыйöн веськыдвылынджык кыв тöдöм требуйтысь каналыс, сiйöн туйтöмöнджыкöн лыддьöны öтдор кыв.

Кыдзи и позис чайтны, ангол кывъя литература йöзыс кöсйöны аддзыны программнöй подув дорысь этшаджык, а лавкаын öтдор кывйöн пöшти дзик оз сëрнитны. Помкаыс ясыд: быдöнлöн, весиг сылöн, кодi ангол кывъя программнöй подув лыддьö бурджыкöн, öтдор кыв тöдöмыс абу помтöм.

Танi нинöм выльыс абу

Мындакö кад чöж нин йöзыс тырмымöн аддзöны буретш эстон кыв, сы вöсна мый збыль вылас паськыда вöдитчан программаяслы содтöд унатор нин вуджöдöма. 2002. вося тулысын эстон кывъяöсь вöлiны:
· Предприятиеяспытшса инфосистемаяс
· Ичöт фирмаяслöн финансъяс арталан программнöй подув
· Эстонияса кутшöмсюрö продукция
· Мыетшкö Microsoft Office XP (Word, Excel да Outlook)
· Мыетшкö Microsoft Windows XP
· Linux компонентъяс да мукöд программнöй подув
· Мобильнöй телефонъяслöн программнöй подув
· Эстонияö веськöдöм вебъяс да порталъяс (веб подув вылын электронпошта да мукöдтор, Интернет-банк дсв.)
Сiдзкö, оз позь шуны, мый программнöй подув пондiсны вуджöдны сöмын öнi.


Серпас 3. Öнöдз вочаасьлöм эстон кывъя программнöй подувкöд.

Повзьылöм кольö бöрö

Серпасысь 4 тыдалö пöльзуйтчöм да кыв бöрйöм костса абулинейнöй вöйпöм: кор контактыс дзик абу, 15 % лыддьö бурджыкöн ангол кывъя программнöй подув да 63 % эстон кывъяöс. Медводдза контакт повзьöдö (мортыс гöгöрвоö, кутшöм велавтöм эстон кывъяыс збыль вылас), и эстон кывъясö бöрйöмыс чинö 54 %-öдз. Сэсся пöльзуйтчигмозыс сiйö бöр содö – тшöкыда пöльзуйтчысьяс пиысь 86 % нин бöрйö эстон кывъясö и сöмын 3 % ангол кывъясö.


Серпас 4. Программнöй подув кыв бöрйöм вöйпöм эстон кывъя программнöй подулöн пöльзуйтчöмлöн тшöкыдлунöн.

Экспертъяслöн бöрйöм

Сфералöн кыв артмöмын торъя ыджыд тöдчанлун текстъяссö гижысьяслöн. Эстония ыджда канмуын позьö интервьюируйтны кызвынсö.
ИТ сфераын гижысь йöз мыччöдiсны зумыд, тэчсьöм видзöдласъяс, заводитöмöн сысянь, мый ачыс темаыс нин зэв тöдчана. Тöдчанлунсö найö подулалiсны кык коланаторйöн: ИТ сфера гöгöрвоöм да эстон кыв видзöм. Олöмлöн быд сэтшöм юкöн, кöнi кывнас активнöя оз вöдитчыны, лоö воськолöн кывйыслöн кулöм-бырöмлань.

Кöть и ставöн вочавидзисны, мый эстон кыв колö, эз артмы воны öти кывйö сы кузя, ëна-ö паськыда колö вöдитчыны эстон кывнас. Кыдзи и пöльзуйтчысьяс пиысь, экспертъяс пöвстысь сюрины сэтшöмъяс, кодъяс лыддьöны бурджыкöн ангол кывъя паськыда вöдитчан программнöй подув.

Кыв сöвмöдöм унджыкыс шуисны коланаöн, сы вöсна мый кöть и кыв – тайö сэтшöм система, кодi тэчсьö-артмö ачыс, векжö татшöм спецификаа сфераын да сëрнитысьяслöн татшöм ичöт лыд дырйи ас выннас сiйö оз вермы сöвмыны. Специалистъяс кö асьныс оз пондыны сöвмöдны кывсö да выль терминология пыртöм эновтасны журналистъяслы вылö, то регыд ми воам сэтчöдз, мый специалистлы колана стöчлунöн ассьыд мöвпъястö позяс висьтавны сöмын мöд кывйöн. Сэкжö специалистъясöс майшöдлöны реальнöй тэчан-лöсьöдан позянлунъяс. Кыв артмöдан аппаратсö найö лыддьöны вывтi синсьытöмöн да ньöжмыдöн, медым вöтчыны пöльзуйтчысьяс бöрся, кодъяс сöвмöдöны кывсö спонтаннöя.

Мый нö, сiдзкö, торкалö?

Пöльзуйтчысьяс воча шыасьöны (и танi гаралöм юасьöмлöн вочакывъяс пыр, и мöд ног) терминология кузя, кыдзи и компьютеркöд йитчöм кыв йылысь пырся вензигъясö. Вочавидзысьяс чайтöны, мый компьютеркöд йитчöм эстон кывъя терминъяс гöгöрвотöмöсь, велавтöмöсь, тешкодьöсь, кык ногаöсь дсв. Морт-мöд весиг шуис, колö öмöй пö вуджöдны эстон кывйö на думысь вужъясьöм нин терминъяс (шуам, save). Öти вочавидзысь пасйис, мый торкалысь да дзугысь терминология йылысь вермас гижны дзонь куим листбок.

Шемöсмöдöны терминъяс, кодъяс скöрмöдöны йöзсö. Медся торкалысьнас лыддьöны Microsoft вöчöмторъясын паныдасьлысь suvandid (options) кыв. Реакцияыс сы вылö абу öткодь, кокни чуймöмсянь вир пузьöмöдз. Буракö, гежöда паныдасьлысь кыв пасйö синмö вывтi шыбитчантор.
Водзö мунöны анголысь босьтöм кывъяс: и неважöн пыртöм кывъяс, шуам, viisard (wizard) либö suum (zoom), и воддзаджыкъяс, шуам, принтуйтны либö стринг. Медбöръяыс специальнöй литератураын важöн нин вужъясьöма, сiйö пасйö öтпырйö обрабатывайтан пасъяслысь сьöрсьöн-бöрсьöн мунöм. А öнi друг артмö, мый тайö улыс паськöм. Буракö, оз позь омöля донъявны детерминологизируйтчан процесс – мый зэв гöгöрвоана инженерлы, оз быть кажитчы асöн улыс паськöм лавкаса вузасьысьлы.

Тшöтш жö чуймöдана сiйö, мый оз лыддьыны торкаланаöн агуризмъяс (suvandid кындзи), кодъяс во-мöд сайын на вöлiны компьютеркöд йитчöм кыв критикуйтысьяслöн радейтанаторйöн.
Аннэ Каабер аслас магистр проектын «Компьютер терминъяс кывйöн збыль вöдитчöмын» (2001) öткодялö «Компьютерöн пöльзуйтчысьлöн кывчукöрса» терминъяс да сылöн юасьöм вылö вочавидзысьяслысь кыввор. Артмö, мый пöльзуйтчысьяс терминология дорысь бурджыкöн лыддьöны сëрни кыв, кодi абу сэтшöм специфическöй. Сы думысь татшöм аслыспöлöс субкывйыс артмис ëнджыкасö сы вöсна, мый кывчукöрас да стандартъясын вöзйöм терминъяснас либö оз на вöдитчыны, либö мыйлакö оз кöсйыны вöдитчыны, либö найöс оз тöдны.

Сэкжö пöшти некод оз казяв ни лöсьыда бырöдöм, ни вензяна бырöдöм, ни бырöдтöм синтаксис проблемаяс, сëрниттöг нин семантика, прагматика да вуджöдчан öшыбкаяс йылысь. Либö казялöны, но оз кужны формулируйтны да та понда оз и гаравны.

Пöльзуйтчысьöс тiалöм – дзик öтка сëрнитантор, кодi абу йитчöма терминологиякöд. Тiасьöм дор сулалö традиция, код серти абу мича верстьöясöс тэавны. Тiалöмлы паныд – ковтöг ыджыд дистанция компьютер да сыöн пöльзуйтчысь, тшöтш и сытöг нин полысь пöльзуйтчыны заводитысь костын. Эмöсь кыкнан чайтöм дорыс сувтысьяс, кыдзи эмöсь и кыкнан ногыс лöсьöдöм да весиг сорöн тiалысь-тэалысь программнöй подувъяс.

Вуджöдöмлöн гöгöрвоаналун

Программнöй подув вуджöдöм йылысь сëрнитысьяс пöвстын паськалöма чайтöм, мый чужан кывйöн сëрнитны кужöм тырмымöн либö должен лоны тырмымöн, медым гöгöрвоны ставсö, мый шуöма сiйö кывнас. Абу кö тырмымöн, тырмытöмсö чайтöны оз лыддьысьлöн, а текстыслöн сямöн, сы вöсна мый öд сiйö жö текстсö ангол кыв вылын сiйö жö лыддьысьыс гöгöрвоö. Оз кöсйыны аддзыны сэтшöм петкöдчöм, кодöс Эльс Оксаар нимтiс интернациональнöй мультилингвизмöн – ловъя кывлöн субкывъясыс сэтшöма торъялöны öта-мöдсьыс, мый öти субкывйöн шуöмасö мöд субкывйöн шуöм позьö нимтыны вуджöдöмöн.

Эстон кывъя, но öнöдз тöдтöм, а сiдзкö и, гöгöрвотöм кывъяс чужтöны конфликт водзынджык гаралöм чайтöмкöд. Буретш программнöй подув вуджöдöмъяссянь виччöны, мед став терминыс вöлi подулалöма, сiдзкö, мед найö вöлiны кокниа гöгöрвоанаöсь медводдза лыддигöн нин весиг сэтшöм мортлы, кодi таöдз абу паныдасьлöма эстон кывъя подувкöд. Сэкжö некод оз лыддьы шогмытöмöн ангол кывъя терминъяс, кодъясöс медводдзаысьсö колö гöгöрвоöдны. Мöдарö, уна öнiя небöг да курс ноксьöны буретш терминъяс гöгöрвоöдöмöн. И найöс лыддьöны инвестицияöн, кодöс оз позь лотны: «Бур-ö, мый программнöй подув эстон кывъя? Быд эстон морт, кодi пöльзуйтчылöма компьютерöн, тöдö, кыдзи лоö ангол кывйöн «вундыны» да «лясны», и тöдöмысь, унаöн, кодъяс гöгöрвоöны да сëрнитöны ангол кывйöн, уна тöдöмлун босьтiсны буретш компьютер отсöгöн, кöнi ставыс мöд кывъя.» (Eesti Päevaleht 23.08.2001).

Татшöм видзöдлас ас кыв вылö позьö гöгöрвоöдны кыдз сфера воштöм акцептируйтöм. Чайтöны, мый öдвакö эстон кывйын эмöсь субкывъяс, этша вылö компьютеркöд йитчöм кыв, да лыддьöны естественнöйöн, мый сы пыдди петкöдчö ангол кыв. Öти кывйöн, акцептируйтсьö ИТ сфера воштöм.

Миян туялöм серти артмö, мый татшöм видзöдлас дорыс сувтысьыс векжö абу уна (15 % анкетаса юалöмъяс вылö вочавидзысьяс пиысь да 1 интервьюируйтöм морт лыддьöны бурджыкöн ангол кывъя (паськыда пöльзуйтчан) программнöй подув; 1 интервьюируйтöм думысь субкывъяс оз торъявны). Эмöсь тшöтш вочакывъяс, кöнi шуöны, мый гöгöрвоöны велавны сьöкыдлунсö, но лыддьöны естественнöйöн тшöтш жö и, öти-кö, велавны коланлунсö да, мöд-кö, сiйöс, мый велалöмыс босьтö кад да вын.

Текст гижысь вермас чинтыны вын видзöмсö, артмöдас кö тöдтöм термин да терминнас пасъянтор костас йитöд, медводдзаысь гаралiгас кö гöгöрвоöдас эстон кывъя терминсö либö содтас ангол кывъя термин: Выль процессор поз либö socket... (MicroLink Astrodata реклама). Программнöй подулын тайöс вöчны сьöкыдджык, сы вöсна мый некутшöм гараланiн оз позь лыддьыны «медводдзаöн», и ставсö кыкпöвсталöмыс босьтiс эськö вывтi уна ин.

Кывкöртöд пыдди

Программнöй подув оз коль вуджöдтöг, сы вöсна мый вуджöдöмыслöн помканас петкöдчöны подувсö вöчысьяслöн бизнес-интересъяс. Миян шуд вылö тайö отсалö эстон кывлы бöр косöдны вель имитысь сфера да та пыр бурмöдны кывсö видзан перспективаяс. И оз ков майшасьны, мый вуджöдöмъясыс первосö велавтöмöсь. Кыдз петкöдлö миян матi суседъяслöн опытыс, ас кывъя программнöй подув дорö позьö велавны öдйöкодь да дзикöдз. Нöшта кузьджык вуджöдчан традицияа пранцузъяс öнi весиг думыштны нин оз кужны, мый программнöй подув вермас лоны мöд кывъя.

Водзö лыддьыны вöзйöмъяс
Eesti keeletehnoloogia arenduskava 2000. Koostajad: Haldur Õim, Heiki-Jaan Kaalep, Einar Meister. Versioon 2 (10.02.2000); http://www.eki.ee/keeletehnoloogia/tutvustus/arenduskava.html.
Kaaber, Anne 2001. Arvutiterminid tegelikus keelekasutuses: magistriprojekt. Juhendaja Krista Vogelberg. Tartu: Tartu Ülikool, Inglise keele ja kirjanduse õppetool.
Kaalep, Heiki-Jaan 2000. Virtuaalne ingliskeelne Eesti; http://www.eki.ee/keeletehnoloogia/tutvustus/kultleht.html.
Liivak, Sander 2000. Eesti arvutikeel kui oskuskeel ja släng. - Õiguskeel nr 2, lk 32-37.
Mihkla, Meelis 2001. Eestikeelsus infoühiskonnas. - Õiguskeel nr 2, lk 25-29.
Õim, Haldur 2001. Keeletehnoloogiast ja eesti keelest. - Keel ja Kirjandus 2001, nr 7, lk 499-501.

© tõlge Nikolai Kuznetsov, 2003